Ang Pagkamatay ng Supremo Andres Bonifacio

Maraming lumalabas na kwento kung papaano pinatay ang magkapatid na Andres at Procopio Bonifacio. May mga nagsasabing hindi naman daw binaril ang magkapatid, kundi pinatay daw ng taga.  May nagsabi pa na pinaghati-hati ang katawan ni Andres. Ang mga ganitong gawa-gawang salaysay ay sumisira sa dapat na tunguhin ng ating kasaysayan - ang hubugin ang pagiging makabayan ng sambayanan, at nilalapastangan ang alaala ng ilan nating itinuturing na mga bayani.  Walang idudulot itong mabuti para sa mga mambabasa kundi lalo pang ginagatungan ang apoy na nagpapakulo sa usap-usapin ng pagkamatay ng magkapatid na Bonifacio, lalo na't dito'y isinasangkot pa ang bayaning lumansag sa kapangyarihan ng mga Kastila, na nagbigay ng ating watawat at pambansang awit, at nagtayo ng unang Republikang Pilipino, si Don Senor Emilio Aguinaldo.

Ang matibay na basehan ng tunay na kaganapan ng mga pangyayari sa pagkamatay ng magkapatid ay ang salaysay ni G. Lazaro Macapagal na inilahad niya kay G. Jose P. Santos sa isang mahabang sulat na may petsang Hunyo 27, 1929. Si Lazaro Macapagal, na noo'y komandante sa hukbong rebolusyonaryong Pilipino,  ang napagutusang ng Consejo de Guerra na magdala sa magkapatid sa lugar ng pinagbarilan, kasama ang apat na kawal.  Siya at ang mga kawal ang tanging nakakaalam ng tunay na pangyayari, wala ng iba.  Anumang ulat na hindi galing sa limang taong ito ay hindi dapat pagaksayahan ng panahon.  

Si Santos ay nasali lamang sa usap-usapan dahil siya noon ay sumusulat ng isang aklat na ang pamagat ay "Si Andres Bonifacio at ang Himagsikan".  Kinailangang niyang isama sa sinusulat na aklat ang tunay na salaysay sa nangyaring pagbaril sa magkapatid kung kaya't hiniling niya kay Macapagal na isalaysay ang mga pangyayari.  Sumunod naman ang Macapagal kaya nagkaroon ngayon ng isang kasulatan na siyang tanging patunay kung paano nga namatay ang magkapatid na Bonifacio, galing mismo sa isang saksi na nakakaalam ng tunay na mga pangyayari.

Maaalaala na naglabas ng indulto o patawad ang pangulong Aguinaldo sa hatol na kamatayan ng Consejo de Guerra,  sa halip barilin ang magkapatid ay ipatapon na lamang sa kaloob-loobang gubat ng Cavite.  Ipinaalam sa magkapatid at pinirmahan ang kopya ng indulto ng abogado nina Andres at si Procopio ay pumirma din, ngunit ang Andres ay hindi nakapirma dahil sa tinamong sugat niya sa kamay (Kalaw[Court-Martial], 40).   

Kaya ang pagkaalam nilang magkapatid ay hindi sila ipababaril kundi ipatatapon lamang sa kagubatan.  Noong sila ay nagpahinga sa paglalakad patungong bundok, hiniling ni Andres na buksan ni Macapagal ang sobreng nakapinid na naglalaman ng utos ng Consejo de Guerra upang aniya ay malaman kung saang lugar sila iiwan o kanino ihahabilin. Nang basahin ni Macapagal ang sulat na nilalaman ng sobreng nakapinid, laking gulat ng magkapatid nang matanto nilang sila pala ay babarilin.  

Ayon sa salaysay ni Macapagal inuna nila si Procopio, dinala sa loob ng gubat at doon binaril.  At nang balikan nila si Andres na binabantayan ng dalawang kawal ay nagmakaawa ang Andres, at nang hindi niya mapakiusapan si Macapagal ay bigla itong tumakbo patungong kalooban ng gubat, kaya hinabol nila.  Inabutan nila si Andres sa may tabi ng ilog at doon siya binaril. Inilibing ang bangkay ng magkapatid sa di kalalimang hukay dahil bayoneta lamang ang kanilang ginamit na panghukay at saka pinatungan ng mga sanga ng kahoy.  

Dagdag pa ni Macapagal, hindi raw niya makakalimutan ang Mayo 10, 1897, na siyang araw ng pagbaril sa magkapatid, dahilan sa umatake ang mga kastila sa bayan ng Maragondong ng araw na iyon, at katakot-takot ang labanan sa may patio at harap ng simbahan, at siya'y nasugatan pa nga ng ligaw na bala.

Narito ang kabuuan ng sulat ni Lazaro Macapagal kay Jose P. Santos na hango sa pahina 30-33 ng naturang aklat ni Santos:

"G. Jose P. Santos

1017 Pennsylvania,

Malate, Manila

"Ginoo:

"Sumulat po ako sa. inyo ukol doon sa sinabi ninyo sa akin na bigyan ko kayo ng sulat bilang paliwanag sa aking "actuacion militar" sa nangyari sa magkapatid na Andres at Procopio Bonifacio na may 30 taon na marahil ang nakalampas. Kaya hindi ko kayo mabigyan lugod ay dahil sa napakatagal na at lahat ng mga taga paligid ng Maynila ay alam na iyon. Tila lipas na sa panahon at hindi na kailangan. Gayon man po ako'y magpapaunlak at ganito ang nangyari:

"Noong umaga ng ika-l0 ng Mayo, 1897, araw na inilusob ng hukbong kastila sa bayan ng Maragondong, Kabite, pagtugtog ng diana ay humarap sa akin ang isang ordenansa at sinabing: "Komandante, kayo po'y ipinatatawag ni Heneral Noriel." Madali akong nagbihis at humarap agad. Matapos kong magbigay galang na sinagot niya ng gayon din ay iniabot, sa akin ang isang sulat na nasa loob ng isang sobreng nakapinid at ang wika: "Komandante, ang sultat na ito ay para sa iyo datapuwa't huag ninyong bubuksan. Ganito ang inyong gagawin: Paroon kayo agad sa Kuwartel at sabihin kay Koronel Ritual na bigyan kayo ng apat na sundalo, pagkatapos ay paroon kayo sa Ermita at kunin ninyo ang magkapatid na preso na si G. Andres at Procopio Bonifacio, dalhin ninyo sila sa bundok ng Tala. Pagdating doon, buksan itong sulat, basahin. ng malakas sa harap nilang dalawa, at sundin ninyong mahigpit kung ano ang sinasabi sa loob niyan." Pagkaabot sa aking kamay ay sinabing magmadali ako at papasok noon ang mga kastila.

"Lumakad na akong patungong kuwartel. Humarap ako kay Koronel Ritual at sinabi ko sa kanya ang utos ng Heneral kaya madali akong binigyan ng apat na kawal. Kaming lima ay nagpunta sa Ermita. Pagdating namin sa bahay ay tinawag ko ang dalawa at sinabi kong sila'y ipinadadala sa bundok ng Tala, kaya't sila'y manaog agad at dadalhin ko roon. Nanaog naman sila dala ang mga damit. Nagtungo na kami sa Tala. Habang lumalakad ay itinatanong sa akin na baka raw sila ay babarilin. Sinabi kong hindi at ang orden sa akin ay dalhin sila sa bundok ng Tala upang ilayo marahil sa laban. Itinanong kung ano raw ang balita ko na gagawin sa kanila. Sinagot kong ako'y isang Komandante lamang ng "fuerza", malayo sa mga pinuno, pirme sa kuwartel kaya ako'y walang balitang tinatanggap kundi puro utos at trabajo. Habang lumalakad kami ay naguusap na mapayapa. Wala silang anomang kutob ng loob at ako, kaya pati mga kawal ay hindi handa sa panganib. Nang dumating na kami sa isang pook na may bundok na munti, tila bilog, malapit sa kawayanan, kabila ng tubigan, harap sa Norte, tanaw namin ang bayang Maragondong, kanan ang sikat ng araw at sa likod ay tanaw ang bundok buntis, ay niyaya nila akong magpahinga raw muna kami at sila'y pagod. Pumayag ako. Nagupuan kaming lahat sa pinakapaa ng bundok na munting bilog, harap sa tubigan at kawayanan. Nang malaon na nang kaunti ay sinabi sa akin ni don Andres: "Kapatid, malapit na rin lamang tayo sa bundok ng Tala ay baka mabubuksan na iyong pakete o sulat at ng malaman natin kung saan mo kami iiwan." Alang-alang sa pakiusap ay pumayag ako. Akala ko'y sa pangulo sa Tala doon sila ibibigay. Dahil sa sabing basahing malakas sa harap nila at ng malaman kaya binasa ko naman ng malakas ang nilalaman na humigit kumulang ay ganito:

'G. Komandante Lazaro Makapagal:

'Alinsunod sa utos ng Consejo de Guerra na ginanap sa Maragondong noong ika 8 nitong Mayo laban sa magkapatid na sina G. Andres at Procopio Bonifacio, hinatulang barilin upang mamatay. Sa pamamagitan nito, kayo at mga kawal na nasa ilalim ng inyong kapangyarihan ay inuutusan upang ganapin ang nasabing hatol na barilin ang dalawang magkapatid.

'Ipinatatalastas sa inyo na sa ano mang kapabayaan o kakulangan ng pagsunod sa utos na ito ay pananagutan at ipapataw sa inyo ang bisa at kautusang nasasabi sa Codigo de Enjuiciamento Militar Espanol.

'Dios ang magingat sa inyo sa mahabang panahon. 

           'Maragondong 10 de Mayo de 1897 

           MARIANO NORIEL.'

"Nang maringig nila ang wikang barilin ang magkapatid ay napatigil ang pagbasa ko dahil sa ang Procopio ay napalukso sa upo sabay ang wikang "Naku Kuyang!" Ang Andres ay napaluhod na akmang ako'y yayapusin, sabay na napasigaw ang wikang "Kapatid, patawarin mo ako." Ako naman ay umigtad at ang minamatyagan ko ay ang kilos ng Procopio dahil sa malakas kaysa Andres ay baka ako maunahan. Kinabahan ako ng takot na baka lumaban o makawala at makapagtago sa kagubatan. Awa sa kanila at takot sa nag-utos ang naghari sa akin. Paano ako? At ako'y sumigaw ng "Peloto Preparen! Carguen, Armas!'" Nang maringig nilang naglalagitikan na ang mga gatilyo ng pusil sa pagkakarga, sila'y tumahimik na. Nang makargahan ang mga pusil hinarap ko ang Procopio, sinabi kong: "Defrenten, Mar!" Itinuro ko ang dinaanan, isang landas na munti, patungo sa loob ng gubat. Sa loob ng gubat ay tinupad namin ang utos ng Consejo de Guerra. Pagkatapos ay binalikan ko ang Andres na binabantayan ng dalawang kawal. Nang ako'y makita niya ay paluhod na sinabi sa aking "Kapatid, patawarin mo ako!" Ako noon ay nasa panganib din na gaya niya. Nagdaramdam siya ay nagdaramdam din ako, ngunit "Wala akong magagawa" ang naging sagot ko sa kanya. Nang.makita niyang hindi siya makapamamanhik sa akin ay biglang tumakbo. Tinungo ang kagubatan, kaya hinabol namin. Inabot namin sa tabi ng ilog, pinakasulok ng isang ilog na munti. Sa malaki siya naroon at ang munting ilog ay pinaka sanga. Doon namin siya binaril. Pagkatapos ay tinangka naming ibaon, bilang paggalang, datapuwa't wala kaming panghukay. Gayon man ay nakagawa kami ng kaunti sa bayoneta, tinabunan ng kaunti na mga sanga ng kahoy ang pangdagdag. 

"Pagkatapos noon ay nagbalik na kami. Ang katotohanan ay ang aking sariling loob ay galit sa aking ginawa, nguni't kung isipin ko'y wala akong magagawa laban sa nag-utos na hindi mo masusuway. Binasa ko uli ang sulat mula sa una hangang katapusan. Bumalik kami sa Maragondong na malumbay sa nangyari. Kung nalaman ko kapagkaraka'y dili ang hindi ako tatanggi dahil sa hindi ko gusto ang gayong servicio. Masarap sa akin ang humarap sa panganib na laban kay sa gumanap ng gayong tungkulin sa isang hindi kagalit at walang sama ng loob. Nang kami ay malapit na sa bayan ng Maragondong ay nasalubong ko ang kanyang asawa, Ginang Gregoria de Jesus, at itinanong sa akin kung saan naroon ang kinuha ko sa kanya (ang Andres at Procopio). Sa awa'y hindi ako nakasagot pagka't nalalaman kong malaking lumbay ang idudulot ko sa kanya. Gayon man ay napilitan akong sumagot: "Magpatuloy kayo at itanong sa Pangulo sa Tala." Ito'y kabulaanan, nguni't sa habag ko'y ano ang sasabihin ko? Pagkatapos ay nagpatuloy kami sa paglakad. Nang dumating kami, ang loob ng bayan ay nilulusob ng mga kastila, lahat ay napapalabang mahigpit. May labanan sa loob ng Patio, sa harap ng simbahan, kumbento at ang kampanario ay kinakanyon. Nang tamaan ang kampanario ay sumabog ang bato, inalipad ang aking kapasete nguni't hindi ko na makuha sa higpit ng laban. Hindi nalaon ay isang bala ng mauser ang tumama sa dibdib ko, galing sa tribunal, nguni't hindi gaanong dinamdam dahil sa tumama muna sa relos na bakal sa patio bago sa akin. Nang atakihin kami ng "a la bayoneta" ay hindi kami nakatagal. Patay at sugatan ay nagtimbuwang sa patio. Aywan ko kung ano ang nangyari. Tinamaan ako sa binting kanan, hindi ako makabangon ni hindi makagapang. Isang kawal ang humila sa akin. Kinaladkad akong parang sanga ng kahoy, at itinawid ako ng ilog. Nang makatawid sa ilog ay isa pa ang tumulong. Nang malayo na ako sa umuulang bala ay iniwan ako sa lilim ng isang puno ng kahoy na malaki. Ang laban ay inumpisahan ng umaga at nang maagaw sa amin ang bayan ay magiika-3 ng hapon. Gayon man ay hanggang magiika-6 ng hapon ay nariringig pa rin ang putukan. Ako'y magdamag na naiwan doon. Hindi ako kumain ng ano man bagaman maghapon at magdamag na gutom na gutom ako. Nang sumunod na umaga ay kinuha ako roon. Ginamot at dinala ako sa malapit sa bundok ng Buntis. Si heneral Noriel na nag-utos sa akin sa pagbaril sa magkapatid na Bonifacio ay hindi ko nakita dahil mandin sa pagkakawatak ng mga kawal dahil sa nangyaring mahigpit na labanan. Dahilan dito sa mga nangyaring ito at ang tatlong pagkakatama sa akin kaya hindi ko malimutan na ang araw na iyon ang ipinasok ng mga kastila sa bayan ng Maragondong at siya rin namang araw na ikinamatay ng magkapatid na Andres at Procopio Bonifacio.

"Manila, Hunio 27, 1929
LAZARO MAKAPAGAL"

Sinabi ni Santos sa kanyang aklat na ayon sa salaysay ni Heneral Pio del Pilar na sinulat at nilagdaan noong 1929, "ang magkapatid ay ginawaran ng indulto o patawad ni Hen Aguinaldo, ngunit nang tanggapin ito ni Hen. Noriel ay patay na ang magkapatid."

Ang salaysay na ito ni Hen Pio del Pilar kay G. Jose Santos ay taliwas sa tunay na pangyayari.  Kung kaya't nang tanungin si Aguinaldo tungkol sa salaysay na ito ni Hen Pio del Pilar, sinagot niya na wala  itong katotohanan at sumulat siya ng isang paliwanag noong Marso 22, 1948, kung saan sinasabi niyang ang indulto ay kanyang binawi dahilan sa nilapitan siya nina Hen. Del Pilar at Heneral Noriel at namanhik na bawiin ang indulto para sa kapanatagan ng panghihimagsik at kaligtasan ng mga namumuno.  (Ronquillo, 147-149) 

Narito ang kabuuan paliwanag ni Aguinaldo sa kanyang sulat-kamay:

Narito ang isinaayos upang mas madaling basahin:

"Ito, ng matanto nina Heneral Mariano Noriel, Heneral Pio del Pilar, na mga kagawad ng Consejo de Guerra ay dali daling tinawagan ang aking pansin at sinabing, "kung ibig po ninyo magpatuloy ang kapanatagan ng ating pamahalaan na Paghihimagsik, at kung ibig ninyong mabuhay po tayo, ay inyo pong bawiin ang iginawad na indulto sa magkapatid na iyan". Dahil dito'y aking binawi at iniatas ko kay Heneral Noriel na ipatupad ang kahatulan ng Consejo de Guerra, na barilin ang magkapatid, alang-alang sa kapakanan ng bayan."

Ayon kay Artemio Ricarte, kasama sa mga nagudyok kay pangulong Aguinaldo na ipatupad ang hatol ng Consejo de Guerra ay sina Feliciano Jocson, Antonio Montenegro, Teodoro Gonzales, Severino de las Alas, Baldomero Aguinaldo, Mariano Trias Closas at iba pang mga taga lalawigan ng Cavite (Ricarte [Himagsikan], 82).  At ayon naman sa mananalaysay na si Teodoro Agoncillo sina Clemente Jose Zulueta at Mamerto Natividad ang mga mahigpit na nagbunsod kay Aguinaldo na bawiin ang indulto at ipatupad ang hatol-kamatayan ng Consejo de Guerra (Agoncillo[Speech]).

Mga Batis (sources):

1. Agoncillo, Teodoro: "Speech delivered at a symposium held at the Philippine Columbian Association, Manila, on the ocassion of the 97th birth anniversary of General Aguinaldo on March 22, 1965"

2. Kalaw, Teodoro M.: "The court-martial of Andres Bonifacio : with prefatory notes, tr. by Paz Policarpio-Mendez," ; University of Michigan Library 2005, http://name.umdl.umich.edu/ADL9481.0001.001

3. Ricarte, Artemio: "Himagsikan nang manga Pilipino laban sa Kastila," Yokohama, Japan: "Karihan Cafe,", 1927, University of Michigan Library 2005, http://name.umdl.umich.edu/ACS6869.0001.001

4. Ronquillo, Carlos: "Ilang Talata Tungkol sa Panghihimagsik ng 1896-1897," edited by Isagani Medina, University of the Philippines Press, 1996

5. Santos, Jose P.: "Si Andres Bonifacio at ang Himagsikan," bound under the title "Pagsusulatan nang dalauang bininibi na ni Urbana at si Feliza", by Modesto de Castro, Manila, J. Martinez[190?]; University of Michigan Library 2005, http://name.umdl.umich.edu/aqa1997.0001.001

#TUKLAS